Świadectwa przeszłości
Przewaga skał ilastych w miedzianogórskiej strefie złożowej powoduje, iż podziemne wyrobiska kopalń w większości nie istnieją, zostały bowiem zacisnięte plastycznymi skałami otoczenia. Wszystkie szyby kopalń w Miedzianej Górze i na wzgórzu Ławęczna zawalily się lub zostały zasypane. Jednak kilkuwiekowa eksploatacja polimetalicznych rud pozostawiła po sobie hałdy oraz zagłębienia (leje) w miejscach szybów. Kształty i rozmiary tych form są zróżnicowane, co wynika ze stosowania odmiennych technik wydobycia w różnych okresach eksploatacji złoża. Na pierwotny kształt wielu śladów górnictwa nakładają się ponadto późniejsze zmiany związane z niegórniczą działalnością człowieka, np. z rozbudową wsi czy gospodarką rolną. Rożne typy śladów górnictwa miedzianogórskiego zachowanych we współczesnej rzeźbie terenu prezentuje rycina 15.
Ryc. 15. Typowe przykłady powierzchniowych pozostałości historycznego górnictwa na terenie Miedzianej Góry i wzgórza Ławęczna (objaśnienia cyfr rzymskich w tekście).
Najbardziej charakterystycznymi formami rzeźby terenu, które powstały w wyniku działalności górniczej są leje szybowe o kształcie odwróconego stożka i średnicy 4-16 m. Hałdy otaczające takie leje mają kształt nasypu o wysokości około lub ponad 2 m, płaskiej, poziomej górnej powierzchni i stromych skarpach (ryc. 15, typ. I).
Lej szybu „Stanisław”, największy na terenie Miedzianej Góry – niestety – zasypywany śmieciami; pomnik przyrody nieożywionej od 1987 roku. Stan z 2003 r. Ryc 15, typ I. GPS 50°56’5.14″N, 20°33’21.08″E
W pojedynczych przypadkach hałdom takim nie towarzyszą leje szybowe, które zostały całkowicie zasypane. Kształt i wielkość lejów sugeruje znaczną głębokość szybów, natomiast wielkość hałd wskazuje na ich powstanie w wyniku eksploatacji systemem filarowym (prowadzącej do wybrania materiału o dużej objętości). Obiekty te stanowią więc pozostałości eksploatacji dziewiętnastowiecznej, ewentualnie z końca XVIII wieku i poszukiwań dwudziestowiecznych i można je identyfikować z wyrobiskami zaznaczonymi na starych planach górniczych. Szyb „Stanisław” (1977-2018)
Lej zapadliskowy i hałda szybu „Barbara” na wsch. zboczu Góry Kaplicznej. Stan 2006, 2018. Ryc 15, typ I. GPS 50°56’02.5″N 20°33’40.9″E
Do najbardziej typowych przykładów takich form należy lej przy szybie „Stanisław” odbudowywanym jeszcze w połowie XX wieku, hałdy przy dziewiętnastowiecznych szybach „Franciszek” i „Barbara” a także pozostałości „Szybu Austriackiego II”.
Niewielki lej szybowy otoczony pierścieniem hałdy, zarośnięty lasem na wzgórzu Ławęczna. Ryc. 15, typ. II. GPS 50°56’21.5″N 20°32’06.7″E
Oprócz dużych hałd i zapadlisk, na polach górniczych zachowały się obiekty o mniejszych rozmiarach i nieco odmiennych kształtach. Są to zagłębienia o średnicy 3-8 m, głębokości 1-3 m i najczęściej zaokrąglonym dnie. Zagłębieniom towarzyszą zwałowiska mające najczęściej kształt niewysokiego wału otaczającego pierścieniem zagłębienie (ryc. 15, typ. II, fot.). Opisywane formy stanowią ślady eksploatacji prowadzonej systemem wieloszybikowym, a więc górnictwa kruszcowego (rud miedzi i cynku) starszego niż dziewiętnastowieczne, ewentualnie pozostałości płytkiej eksploatacji rud limonitowych czapy żelazistej.
Hałda szybu „Franciszek”. Dom stoi w miejscu dawnego szybu. Stan z 2003 r. Ryc 15, typ I. GPS 50°56’00.8″N 20°33’28.8″E
Lej zapadliskowy „Szybu Austriackiego II”, pomnik przyrody nieożywionej od 1987 roku. Ryc 15, typ I. GPS 50°56’01.5″N 20°33’19.0″E
Widok od południa (porośniętej drzewami) hałdy szybu „Austriackiego II”. GPS 50°55’59.9″N 20°33’18.1″E
W obrębie pól górniczych wzgórza Ławęczno obok ewidentnych śladów górnictwa występują także dość licznie niewielkie (o średnicy 3-4 m) zagłębienia, niekiedy stożkowate, którym nie towarzyszą zwałowiska (ryc. 15, typ III, fot.). Na obu polach górniczych – w Miedzianej Górze i na Ławęcznej nieliczne natomiast są większe nieregularne zagłębienia pozbawione hałd lub formy wypukłe, przypominające hałdy, lecz pozbawione lejów (ryc. 15, typ. IV).
Stawek w miejscu „Szybu Austriackiego I. Stan w 2002 r. GPS 50°56’00.1″N 20°33’55.0″E
Są wśród tych zagłębień na pewno leje zapadliskowe powstałe w miejscach zawałów szybów lub innych podziemnych wyrobisk górniczych. Do takich należy na przykład stawek w miejscu „Szybu Austriackiego I” w Miedzianej Górze. Mogą to być jednak również ślady odkrywkowej eksploatacji glin lub żwirów albo innej działalności człowieka. Pochodzenie form wypukłych (wzgórków) wyjaśnić można badając materiał, z którego są zbudowane, który jest charakterystyczny, gdy są to np. hałdy kopalń lub żużla hutniczego. Szyb Austriacki I (1977-2012).
Prawdopodobnie lej szybowy pozbawiony jednak hałdy i zarośnięty lasem na wzgórzu Ławęczna. Ryc. 15, typ III. GPS 50°56’21.5″N 20°32’06.7″E
Do obiektów o nie zawsze sprecyzowanej genezie należą zagłębienia na stokach wzniesień, które przypominają małe oraz większe zboczowe łomiki skalne (ryc. 15, typ. V, fot.). Zdaniem geologa Z. Rubinowskiego niektóre z nich stanowiły pozostałość szybów górniczych zaznaczonych na planie kopalni miedzianogórskiej z 1782 r. Czym są dla nas te widoczne w rzeźbie terenu pozostałości górnictwa? Są one świadectwem pracy naszych przodków i – jak każda inna materialna pozostałość dawnych epok: kościół, zamek czy drewniana chata – zabytkiem historycznym. Hałdy i leje szybowe stanowią zabytki kultury materialnej, ściślej – techniki górniczej.
Zarośnięte antropogeniczne zagłębienia, na stoku Góry Kaplicznej w Miedzianej Górze. Ryc. 15, typ. V. GPS 50°56’06.6″N 20°33’22.7″E
Informują o położeniu kopalni, rozlokowaniu szybów łączących podziemne chodniki z powierzchnią, ilości wydobywanego materiału a nawet o technologii eksploatacji, a więc pośrednio o okresie historycznym, w którym się odbywała. Jeśli brak historycznych źródeł pisanych, dawne hałdy i leje są często jedynym dokumentem informującym o wydobyciu. Jeśli zaś takie źródła są – badania zabytków górniczych pozwalają na poszerzenie i zobiektywizowanie informacji zawartych w dokumentach historycznych.
W Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu zachowały się narzędzia z kopalni miedzianogórskiej.
W przypadku górnictwa miedzianogórskiego mamy do czynienia z dużą ilością historycznych źródeł pisanych, w tym dawnych planów górniczych. Możliwe jest więc w tym wypadku ich porównanie z materialnymi pozostałościami eksploatacji w terenie, co czyni ze śladów górnictwa miedzianogórskiego obiekt modelowy dla takich – detektywistycznych prawie – poszukiwań i stawia w rzędzie najważniejszych zabytków kultury materialnej w regionie świętokrzyskim.
Kaplica św. Barbary patronki górników, na szczycie Góry Kaplicznej w Miedzianej Górze (obecna murowana, wybudowana została w XIX wieku), 2012 r.
Ryc. 16. Powierzchniowe pozostałości robót górniczych na terenie Miedzianej Góry (stan z 1977 r.) na tle lokalizacji szybów kopalni miedzianogórskich według dawnych planów.