Kopalnie miedzianogórskie

Relacja Jana F. Carosiego z wizyty w Miedzianej Górze około 1780 r.

Dnia wczorayszego stanąłem w Samsonowie, ztamtąd zjechałem z bitego gościńca obracaiąc się do Miedzianej góry wsi, w której górach kopią. [..] Wieś ta, iak wszystkie inne poprzedzaiące, należy do Xięcia Biskupa Krakowskiego. Składa ona się z 20 około chałup, i leży na końcu iedney góry w pułnoc Kielc, i na iedną tylko milę od nich. Większa część tamteyszych obywatelów są górnikami z urodzenia i profesji, ich przodkowie mieli się tu z Olkusza sprowadzić, ale że teraz tu nie maią co do roboty, przeto idą na zarobek do pobliżnych rud żelaznych, gdzie zwyczayny górnik bierze złoty na dzień, zaś pomocnik, iako to korbą obracaiący, taczkami wożący i t.d. bierze 18. albo 20 gr. O ich sposobności nie mogę więcey powiedzieć, tylko com rzekł w powierzchności, w poprzedzaiącym liście o naszych górnikach.

Z wielu okruchów i szlaków, które się znayduyą na tey dosyć obszerney górze można wnosić, że tuteysze gór kopanie musiało być przedtym znaczne i ilem mógł wnosić z gatunków, którem albo sam między tuteyszemi szlakami znalazł, albo ich za mało co od kobiet i dzieci, dostał; i musiało być bardzo zyskowne. O to są kruszce[1], i minerały, które ztąd wziołem z sobą.

w Miedzi

1.) Tęgi miedziany lazur[2] (cuprum lazureum) na czarnym i twardym żelazo kamieniu[3], który iuż po części zamienił się w brunatną ochrę[4].
2.) Kroplista czyli groszkowata tęga miedź błękitna[5] – (Caeruleum montanum).
3.) Miękka miedź błękitna na białym ziarnistym, twardym i żelazistym Quarzu[6],.
4.) Malachit (Cuprum malachitis), który na brunatnym żelazokamieniu, a ten zaś wśród kamienia piaszczystego znayduie się.
5.) Cuprum malachitis cristalisatum[7] (Kupfer atlasserz).
6.) Gryszpan[8] (cupri arugo nativa) częścią w kamieniu wapiennym, częścią żelazistym, częścią w glinie czerwoney, i łupney[9] znayduiący się.
7.) Gryszpan drobno posiany (minera cupri arenaria) po kamieniu żelazo-piaszczystym[10], i nie bardzo twardy.

w Ołowiu.

1.) Minera ołowna[11] (Bleyglanz, Galena) częścią w ochrze żelazistey, częścią na brunatnym żelazo kamieniu pomięszanym ze szpatem; inaczej minera ferri alba[12].
2.) Galena plumbi antimonialis (Klarspeisigter) Bleyglanz z krystalizowanym, Gleyszpatem[13], i po wierzchu drobno posianym piaskiem miedzianym na ciemnej ochrze.

w Żelazie

1.) Sztuka iak się wydaye naturalnego żelaza. Ten minerał po wierzchu, podobny iest bardzo do żelaza, które długo pod ziemią leżało. Znaleziono go tu niedawno kopiąc, i przedano skrycie iednemu Żydowi w Chęcinach, który go wziął za ołów. Bloch miał być wielki i ważył około 2 centnarów; mnie zaś dano go tylko sztukę, która funta nie doważała. Ponieważ naturalne żelazo w ziemi wykopane iest to wielka osobliwość, którey nie wszyscy mineralogowie wierzyć będą, lubo ja w tym nie widzę niepodobieństwa, przeto ja tego żelaza nie mam za produkt zwyczayney natury, ale go raczey mam za monstrum wulkaniczne; które to moie mniemanie bardzo potwierdza znayduiący się na nim w wielkiej obfitości Basaltes[14] (Scherl). Ale iak ten minerał według mnie z volkanu pochodzący, dostał się w tę stronę, w którey nie masz żadnego wolkanów szladu, tego trudno poyąć, a z drugiey strony nie można go mieć za dzieło ręki ludzkiej.[15]
2.) Hematites[16] (Tropstein – artiger Glaskoph) na brunatnym żelazo kamieniu z gryszpanem i bez gryszpanu.
3.) Czarny, czerwony i brunatny kamień żelazisty[17] (ferrum mineralisatum).
4.) Jeł[18] żelazisty czerwony i brunatny trochę żelazem potrząśniony (ferrum mineraslisatum argilaceum)

w Kamieniach

1.) Quarz, po którym idą żyłki czarne i brunatne ochry żelazistey na wylot[19].
2.) Takiż, w którego rozpadlinach iest Hematites micaceus (Eisenrahm).
3.) Ruda żelazna z ochrą drobno pomięszana.

Kamień, z którego się naybardziey składaią góry tuteysze, iest wapienny twardy siwy a czasem cielisty lub czerwony; toż twardy Quarz, i piasek pospolity. Iak i iakim porządkiem wspomnianej góry gatunki następuią, nie mogłem ani sam widzieć, ani od tuteyszych niby to górników dowiedzieć się. Podobnież nie mogłem się dopytać o położeniu kruszców. Według ciemnych powieści, kruszec nie ciągnie się tu obławem czyli obłazgowato[20], ale iest tu i ówdzie rozrucony. Wierzch i spód, iak powiadaią, ma to być kamień wapienny; w środku zaś Quarz, o iakim mówiłem.

Za moim przybyciem do Miedzianej góry, cała wioska poczęła się dziwić, tak, że iak tylko tamteysi ludzie postrzegli, żem chciał kopalnie przepatrywać, wszyscy mi zaczęli w tym pomagać. Ieden starzec, któremu naywięcey dałbym lat 60, a miał ich 90, i był bardzo czerstwy, pociągnął moię na siebie uwagę. Według mego zwyczaiu podałem mu cokolwiek pieniędzy i gorzałki, i dowiedziałem się od niego, iako z żyiącego archiwum tuteyszego, co tylko mógł wiedzieć. Upewnia on mnie, iż się tu znaiduyą bogate góry, których ieszcze nigdy nie dobywano; o tuteyszym dawnym gór kopaniu mówił, iż było od dawnych czasów ale że go zaniechano dłużej niż mógł spamiętać. Przed 70 laty Biskup na ow czas Krakowski, i kardynał Lipski, sprowadził tu był nowych górników z Olkusza, dla ponowienia nowey roboty, ale się to wnet przerwało dla zaszłych rozruchów w kraju, i po tym iuż więcey nie robiono. Poprowadził mię zatym do iednego okrągłego niewielkiego dołu, gdzie było przedtym koło do wyciągania, pokazał mi mieysce, gdzie niegdyś była studnia cementuiąca; w samey rzeczy są tego ieszcze do dziś dnia ślady, ponieważ trochę wody tu znaiduiącey się wszystko, iako to kości, kamienie, drzewo, czyni podobne do miedzi, i o kilka kroków wydaje zapach koperwasowy[21]. Czas mi nie dopuścił zwiedzić wszystkich tuteyszych, a daleko się rozciągać maiących zrobów, musiałem na tym poprzestać, żem się dowiedział, iż na południo-zachodniey pochyłości, tey daleko rozciągaiącey się góry, przedtym były bardzo obfite kopalnie ołowiu.

(J. Carosi – Podróż przez niektóre prowincye polskie. Magazyn Warszawski, t. 2: 302-319).

[1] Kruszec – ruda metalu nieżelaznego.
[2] Tęgi … lazur – azuryt, tworzący zwięzłe skupienia.
[3] Żelazo kamień – limonit zwykle o barwie brązowej lub rdzawej, czarna barwa może świadczyć o domieszce tlenkowych minerałów manganu.
[4] Ochra – słabo zwięzły limonit o intensywnej ochrowej barwie.
[5] Kroplista … miedź błękitna – zapewne azuryt tworzący kropliste skupienie.
[6] Quarz – autor określa w ten sposób najprawdopodobniej dolnodewoński piaskowiec kwarcytowy.
[7] Cuprum … – zapewne krystaliczny malachit.
[8] Gryszpan – malachit.
[9] Glina … – tu: czerwony łupek ilasty.
[10] Drobno posiany … – tworzący drobne skupienia (impregnacje) w żelazistym piaskowcu.
[11] Minera ołowna … – galena.
[12] Szpat … – zapewne krystaliczny syderyt, minerał stanowiący chemicznie węglan żalaza.
[13] Galena … – grubo krystaliczna galena.
[14] Basaltes – bazalt, ciemnoszara lub czarna skała wulkaniczna.
[15] … nie można go mieć za dzieło ręki ludzkiej – zapewne Carosi myli się w tej sprawie, bowiem bryła żelaza znaleziona w Miedzianej Górze to najprawdopodobniej nie twór naturalny, lecz wytop dymarki. Przed odkryciem złoża rud miedzi wydobywano w okolicach późniejszej Miedzianej Góry rudy żelaza i jest bardzo prawdopodobne, że na miejscu prowadzono ich przeróbkę. Stąd w tym miejscu mogły znajdować się dymarki. W 1977 r. jeden z autorów tej ksiązki również znalazł fragment żelaza zanieczyszczonego węglem drzewnym na wschód od Góry Kaplicznej.
[16] Hematites – hematyt.
[17] Czarny … – limonit, zapewne też limonit z tlenkowymi minerałami manganu oraz hematyt.
[18] Jeł – ił.
[19] Quarz … – piaskowiec kwarcytowy (zapewne dolnodewoński) pocięty żyłkami limonitu.
[20] Obław … – pokład, złoże pokładowe.
[21] Koperwas – uwodniony siarczan miedzi.