Przeróbka rud miedzi w Miedzianej Górze
Żużle miedziane
Na wschodnim zboczu Góry Kaplicznej w XVII wieku, a potem w końcu wieku XVIII znajdowała się huta miedzi. Do dzisiaj zachowało się miejsce, w którym możemy znaleźć żużle pochodzące z wytopów w tej hucie.Makroskopowo można podzielić je na niebiesko-fioletowe (smugowane), wiśniowe, ciemnoszare oraz czarne. Na powierzchni widoczne są liczne kawerny po pęcherzykach gazowych, możemy też czasem znaleźć drobne fragmenty węgla drzewnego tkwiące w żużlu. Analiza chemiczna przeprowadzona przez Z. Kowalczewskiego i A. Szczecińską wykazała, że żużle są polimetaliczne podobnie jak i rudy, z których pochodzą. Oznaczona przez tych autorów procentowa zawartość niektórych metali w żużlach wynosiła:
miedź – 0,70-1,12
cynk – 0,05-0,07
ołów – 1,68-2,10
srebro – 0,001-0,0001
Badania żużli i rekonstrukcja techniki hutniczej (2022 r.)
K. Kupczak, R.Warchulski, A. Gawęda. Reconstruction of smelting conditions during 16th‐ to 18th‐century copper ore processing in the Kielce region (Old Polish Industrial District) based on slags from Miedziana Góra, Poland, 2022, DOI: 10.1111/arcm.12837
Badania żużli i ich wpływ na glebę
K. Kupczak, R. Warchulski, V. Ettler, M. Mihaljevič. The impact of buried historical copper slags on contemporary soil contamination, Journal of Geochemical Exploration, Volume 273, June 2025, 107743, https://doi.org/10.1016/j.gexplo.2025.107743
Widok z Góry Kaplicznej na wschód. Stanowisko żużla i prawdopodobne miejsce lokalizacji dawnej huty miedzi w XVIII wieku. Stan w 2006 r.
Widok z Góry Kaplicznej na wschód. Stanowisko żużla i prawdopodobne miejsce lokalizacji dawnej huty miedzi w XVIII wieku. Stan w 2018 r.
W Miedzianej Górze na pewno wytapiano miedź i gotowe stopy mosiężne ze względu na znaczną zawartość cynku w rudzie. Duża zawartość ołowiu w żużlach świadczyć może o jego wytopie, jak również wytopie srebra. Przy użyciu ołowiu odciągano srebro występujące w rudzie obok miedzi – w tym celu dodawano porcje rudy ołowiu lub żużel bogaty w ołów do przetapianej rudy miedzianej.
Wschodni stok Góry Kaplicznej. Stanowisko żużla i prawdopodobne miejsce lokalizacji dawnej huty miedzi w XVIII wieku. Stan w 2008 r. GPS
Obok stanowiska żużli znajduje się zagłębienie wypełnione wodą, które na dawnych mapach nie jest oznaczone jako szyb. W tym miejscu mógł znajdować się dół z tzw. „wodą witriolową”. Na mapie z 1782 roku (ryc. 6) zaznaczono również podobne zagłębienia „…dwa dołki wody witryolicznej albo aqua cementatoria, która woda zostawuje kolor miedzi na żelazie w niej umoczonym…”. Obecność zbiorników witriolu, czyli (najprawdopodobniej) roztworu siarczanu miedzi pozwala postawić pytanie czy w Miedzianej Górze na skalę przemysłową pozyskiwano miedź w inny sposób, niż metodą ogniową. Witriol uzyskiwano w górnictwie miedziowym wypompowując wodę z zalanych chodników kopalń lub rozgrzewając rudę i polewając ją wodą.
Proces wytrącania miedzi z „wody witriolowej” na żelazie dobrze ilustruje gwóźdź żelazny zanurzony w tym roztworze siarczanu miedziowego.
Na Słowacji w XV wieku wytrącano miedź z roztworu siarczanu za pomocą ułożonych na dnie sztab żelaza (CuSO4+Fe= FeSO4+Cu). Co pewien czas zeskrobywano miedź z powierzchni żelaza i wybierano szlam miedziany z dna zbiorników po czym przetapiano je w hucie. Wytrącanie miedzi na żelazie, jako ciekawostkę chemiczną, zaprezentowano nawet królowi podczas jego wizyty w Miedzianej Górze w 1787 r. (patrz relacja Naruszewicza).
Zagłębienie wypełnione wodą, które na dawnych mapach nie jest oznaczone jako szyb. Stan 2006 r.
W notatkach podróżniczych Stanisława Staszica z 1803 r. znajduje się ciekawa informacja na temat „wody witriolowej”. W Miedzianej Górze „… ludzie mają zazwyczaj poić bydło w wodzie dołów wybranej rudy miedzianej, która jest zielonawa, kwaskowata, czyli gryspanem [węglanem miedzi] nasączona i uważają, że w tych wsiach, gdzie się te doły znajdują, chorób zarazy bydłu nie szkodzą i zarazy nawet bydła, chociaż jest w okolicach, tu nie bywa, gdy wtenczas mieszkańcy jeszcze pilniej tąż wodą z dołów miedzianych toż bydło napawają” („Dziennik podróży Stanisława Staszica 1789-1805”. Z rękopisu wydał C. Leśniewski, Warszawa 1931).
Żużlowisko dawnej huty miedzi na wschodnim stoku Góry Kaplicznej, 1969 r. Fot. Jerzy Fijałkowski.