Przeróbka rud miedzi w Miedzianej Górze
Żużle miedziane
Na wschodnim zboczu Góry Kaplicznej w XVII wieku, a potem w końcu wieku XVIII znajdowała się huta miedzi. Do dzisiaj zachowało się miejsce, w którym możemy znaleźć żużle pochodzące z wytopów w tej hucie.Makroskopowo można podzielić je na niebiesko-fioletowe (smugowane), wiśniowe, ciemnoszare oraz czarne. Na powierzchni widoczne są liczne kawerny po pęcherzykach gazowych, możemy też czasem znaleźć drobne fragmenty węgla drzewnego tkwiące w żużlu. Analiza chemiczna przeprowadzona przez Z. Kowalczewskiego i A. Szczecińską wykazała, że żużle są polimetaliczne podobnie jak i rudy, z których pochodzą. Oznaczona przez tych autorów procentowa zawartość niektórych metali w żużlach wynosiła:
miedź – 0,70-1,12
cynk – 0,05-0,07
ołów – 1,68-2,10
srebro – 0,001-0,0001
Ostatnie badania żużli z 2022 r.
Widok z Góry Kaplicznej na wschód. Stanowisko żużla i prawdopodobne miejsce lokalizacji dawnej huty miedzi w XVIII wieku. Stan w 2006 r.
Widok z Góry Kaplicznej na wschód. Stanowisko żużla i prawdopodobne miejsce lokalizacji dawnej huty miedzi w XVIII wieku. Stan w 2018 r.
W Miedzianej Górze na pewno wytapiano miedź i gotowe stopy mosiężne ze względu na znaczną zawartość cynku w rudzie. Duża zawartość ołowiu w żużlach świadczyć może o jego wytopie, jak również wytopie srebra. Przy użyciu ołowiu odciągano srebro występujące w rudzie obok miedzi – w tym celu dodawano porcje rudy ołowiu lub żużel bogaty w ołów do przetapianej rudy miedzianej.
Wschodni stok Góry Kaplicznej. Stanowisko żużla i prawdopodobne miejsce lokalizacji dawnej huty miedzi w XVIII wieku. Stan w 2008 r. GPS
Obok stanowiska żużli znajduje się zagłębienie wypełnione wodą, które na dawnych mapach nie jest oznaczone jako szyb. W tym miejscu mógł znajdować się dół z tzw. „wodą witriolową”. Na mapie z 1782 roku (ryc. 6) zaznaczono również podobne zagłębienia „…dwa dołki wody witryolicznej albo aqua cementatoria, która woda zostawuje kolor miedzi na żelazie w niej umoczonym…”. Obecność zbiorników witriolu, czyli (najprawdopodobniej) roztworu siarczanu miedzi pozwala postawić pytanie czy w Miedzianej Górze na skalę przemysłową pozyskiwano miedź w inny sposób, niż metodą ogniową. Witriol uzyskiwano w górnictwie miedziowym wypompowując wodę z zalanych chodników kopalń lub rozgrzewając rudę i polewając ją wodą.
Proces wytrącania miedzi z „wody witriolowej” na żelazie dobrze ilustruje gwóźdź żelazny zanurzony w tym roztworze siarczanu miedziowego.
Na Słowacji w XV wieku wytrącano miedź z roztworu siarczanu za pomocą ułożonych na dnie sztab żelaza (CuSO4+Fe= FeSO4+Cu). Co pewien czas zeskrobywano miedź z powierzchni żelaza i wybierano szlam miedziany z dna zbiorników po czym przetapiano je w hucie. Wytrącanie miedzi na żelazie, jako ciekawostkę chemiczną, zaprezentowano nawet królowi podczas jego wizyty w Miedzianej Górze w 1787 r. (patrz relacja Naruszewicza).
Zagłębienie wypełnione wodą, które na dawnych mapach nie jest oznaczone jako szyb. Stan 2006 r.
W notatkach podróżniczych Stanisława Staszica z 1803 r. znajduje się ciekawa informacja na temat „wody witriolowej”. W Miedzianej Górze „… ludzie mają zazwyczaj poić bydło w wodzie dołów wybranej rudy miedzianej, która jest zielonawa, kwaskowata, czyli gryspanem [węglanem miedzi] nasączona i uważają, że w tych wsiach, gdzie się te doły znajdują, chorób zarazy bydłu nie szkodzą i zarazy nawet bydła, chociaż jest w okolicach, tu nie bywa, gdy wtenczas mieszkańcy jeszcze pilniej tąż wodą z dołów miedzianych toż bydło napawają” („Dziennik podróży Stanisława Staszica 1789-1805”. Z rękopisu wydał C. Leśniewski, Warszawa 1931).
Żużlowisko dawnej huty miedzi na wschodnim stoku Góry Kaplicznej, 1969 r. Fot. Jerzy Fijałkowski.